Rozwód w spółce
Rozwód w spółce – Gdy kończą się miodowe lata
Rozwód w spółce.
Konflikty powstające w spółkach są tematem, nad którym nikt się nie pochyla rozpoczynając działalność czy kupując jej udziały. Podobnie nie myślimy o gorszych czasach wchodząc w związek. Ostatnie co mamy w głowie to sposób w jaki może zakończyć się nasza relacja. O ile w związku możemy (a może nawet powinniśmy) pozwolić sobie na taki romantyzm, o tyle rozpoczynając działalność powinniśmy od samego początku myśleć o tym, jak zabezpieczyć się przed wieloma niebezpieczeństwami czyhającymi na tych, którzy romantyzm przekładają również na pole zawodowe.
Nawet gdy wspólna działalność przebiegała początkowo bez zgrzytów, nieprzewidziane okoliczności lub różnica wizji rozwoju przedsiębiorstwa mogą wywołać zażarty konflikt. Jak wskazuje praktyka, spory najczęściej wynikają z rozbieżności interesów i wizji funkcjonowania firmy – dotyczy to przede wszystkim kluczowych decyzji biznesowych oraz podziału zysków (np. wypłata dywidend). Niejednokrotnie równe udziały (np. 50%/50%) prowadzą do paraliżu decyzyjnego, gdy każdy wspólnik blokuje działania spółki (tzw. impas decyzyjny). Z kolei większościowy wspólnik może podejmować uchwały ignorując interes mniejszości, np. niewypłacając dywidend i realizując korzyści na innej podstawie (np. umowy o pracę). W takiej sytuacji przedsiębiorstwo traci płynność decyzji, a relacje między wspólnikami ulegają znacznemu pogorszeniu. Na wojnie i w miłości wszystko dozwolone. Niezależnie od tego jak dobre mieliśmy relacje wchodząc do spółki, w sytuacji kryzysowej każdy gra nie tylko własnymi kartami, ale również na własne konto.
Co gorsza ewentualne konflikty nie ograniczają się do jednego pola walki. Spory między wspólnikami mogą prowadzić do otwarcia kilku frontów jednocześnie. Począwszy od postępowania sądowego opartego na przepisach Kodeksu spółek handlowych, przez odpowiedzialność cywilną, na odpowiedzialności karnej kończąc.
Błędy popełniane przy zakładaniu spółki
Zakładając spółkę (na potrzeby niniejszego artykułu przyjmiemy najbardziej popularną, tj. spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością) stoimy przed ogromną ilością wyborów. Jakie opodatkowanie? Siedziba? Miejsce wykonywania działalności? Wysokość kapitału? ZUS? Czy wreszcie najbardziej interesujące nas zagadnienia – kto będzie wspólnikiem? Jak będą rozłożone udziały? Kto będzie w zarządzie?
Podczas zakładania spółki z o.o. często pomija się ustalenia zabezpieczające przed przyszłymi konfliktami. Typowymi błędami są niedoprecyzowane postanowienia umowy spółki czy brak kompleksowej umowy wspólników. Kluczowe jest już na etapie zakładania odpowiednie skonstruowanie umowy spółki, zawierającej jasne reguły podejmowania decyzji i kompetencji organów spółki. Kluczem do minimalizacji ryzyka poważnych konfliktów jest odpowiednie przygotowanie umowy spółki – zaleca się ustalenie m.in. zasad głosowania, quorum oraz procedur na wypadek impasu decyzyjnego (tzw. klauzule „deadlock”). Brak takich zabezpieczeń oznacza, że w razie załamania współpracy wspólnicy znajdą się w sytuacji, której rozwiązanie będzie uzależnione jedynie od dobrej woli stron.
Rozwiązania
W praktyce sporów korporacyjnych kluczowe jest rozpoznanie rodzaju konfliktu i zastosowanie odpowiednich środków zaradczych. Poniżej przedstawiono typowe scenariusze oraz dostępne rozwiązania prawne:
- Mediacje i negocjacje: polubowne próby zażegnania sporu z udziałem neutralnego mediatora są często efektywne. Statystyki pokazują, że około 60% mediacji gospodarczych kończy się ugodą w ciągu trzech miesięcy. Proces mediacji pozwala wspólnikom zachować poufność i dobre relacje biznesowe, co jest korzystne dla dalszego funkcjonowania spółki. Nawet jeśli dojdzie do postępowania sądowego, warto pozostawić otwarte drogi negocjacyjne, ponieważ wyrok sądu może nie satysfakcjonować żadnej ze stron.
- Umowa wspólników (shareholders’ agreement): poufny kontrakt między wspólnikami może zawierać mechanizmy łagodzące spór, niewymagające ujawniania w KRS. Do popularnych klauzul należą m.in. prawa CALL i PUT (możliwość sprzedaży lub odkupu udziałów na żądanie), a także tag-along/drag-along (prawo przyłączenia się lub przymuszenia do transakcji zbycia udziałów). Takie zapisy umożliwiają jednemu ze wspólników wyjście ze spółki na wcześniej uzgodnionych warunkach, gdy relacje ulegną pogorszeniu. Dodatkowo umowa może przewidywać kary umowne lub mechanizmy shotguna (tzw. „Texas shoot-out”) na wypadek nierozwiązywalnego impasu, co mobilizuje strony do współpracy.
- Zmiana umowy spółki i procedury korporacyjne: w umowie spółki można wprowadzić także wewnętrzne mechanizmy, które zapobiegną sytuacji blokady. Należy określić np. specjalne większości głosów do podjęcia kluczowych uchwał, prawo pierwokupu udziałów przez spółkę lub pozostałych wspólników, a także procedury postępowania przy różnicach zdań. Wprowadzenie takich regulacji (np. wymogu kwalifikowanej większości do zmiany statutu czy procedur deadlock) ogranicza ryzyko paraliżu działalności. Oczywiście wprowadzenie zmian wymaga działania zapobiegawczego, dopóki jeszcze spory nie powstały.
- Wyłączenie wspólnika: w sytuacji drastycznej można żądać sądowego wyłączenia wspólnika (art. 266 KSH). Powództwo o wyłączenie mogą wnieść pozostali wspólnicy posiadający ponad połowę kapitału zakładowego. Sąd wyłącza wspólnika z ważnych powodów osobistych – np. uporczywego naruszania umowy, rażącego zaniedbywania obowiązków lub działania na szkodę spółki. Orzeczenie sądu określa też cenę przejęcia udziałów wyłączanego wspólnika. Procedura ta jest złożona i czasochłonna, dlatego zwykle traktowana jest jako ostateczność.
- Rozwiązanie (likwidacja) spółki: jeśli konflikt jest nierozwiązywalny, możliwe jest zażądanie rozwiązania spółki (art. 271 KSH). Sąd może orzec rozwiązanie, gdy realizacja celu spółki jest niemożliwa lub zaszły inne ważne przyczyny – do takich okoliczności zalicza się trwały, nieprzejednany spór między wspólnikami. Likwidacja spółki wymaga m.in. powołania likwidatora, sporządzenia bilansu likwidacyjnego, zaspokojenia wierzycieli i podziału majątku między wspólnikówkkz.com.pl. Jest to najdalej idący krok – oznacza definitywny koniec działalności gospodarczej i może generować znaczne koszty dla wszystkich stron. Dlatego przed wszczęciem likwidacji warto wyczerpać wszystkie inne metody.
Prawo karne
Konflikty między wspólnikami w spółkach z o.o. mogą eskalować do poważnych nadużyć gospodarczych i przestępstw. Polski kodeks karny przewiduje szereg przepisów chroniących majątek spółki oraz interesy wspólników. Najbardziej typowe czyny karalne w tej sytuacji to:
- Działanie na szkodę spółki (art. 296 k.k.) – to tzw. nadużycie zaufania menedżerskiego. Polega na tym, że osoba zobowiązana do prowadzenia spraw spółki (np. członek zarządu) przez nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków wyrządza spółce znaczną szkodę majątkową. Za taki czyn grozi kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat (od 1 października 2023 r. przewidziano obostrzone sankcje dla szkód przekraczających 5 mln zł – do 20 lat więzienia). Przykłady: fałszowanie danych finansowych w księgach firmy, nieuprawnione zaciąganie zobowiązań czy przekazywanie środków na fikcyjne transakcje.
- Przywłaszczenie mienia (art. 284 k.k.) – gdy wspólnik lub zarząd celowo przywłaszczają sobie pieniądze lub inne ruchomości spółki jako swoje własne. Przykładem jest przelew środków spółki na prywatne konto lub wyciąganie gotówki z kasy firmy. Przestępstwo to jest zagrożone karą do 3 lat więzienia lub do 5 lat, gdy chodzi o mienie powierzone sprawcy.
- Oszustwo gospodarcze (art. 286 k.k.) – polega na wprowadzeniu w błąd innej osoby (np. wspólnika, kontrahenta czy spółki) w celu uzyskania korzyści majątkowej. Typowym przykładem jest podpisanie fikcyjnej umowy między spółką a przedsiębiorcą powiązanym ze wspólnikiem albo zatajenie istotnych faktów przed wspólnikami podczas podejmowania decyzji. Czyn zabroniony to „doprowadzenie innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem” przez oszustwo. Grozi za to kara 6 miesięcy do 8 lat więzienia.
- Fałszowanie dokumentów (art. 270 k.k.) – podrabianie lub przerabianie dokumentów firmy (np. faktur, ksiąg rachunkowych, umów) w celu ukrycia rzeczywistego stanu finansowego lub wprowadzenia w błąd wspólników czy urzędów. Czyn ten – np. wypełnienie blankietu podpisanego za kogoś bez jego wiedzy – jest zagrożony karą od 3 miesięcy do 5 lat więzienia.
- Przestępstwa zaufania i księgowe – oprócz wyżej wymienionych mogą wystąpić inne przestępstwa naruszające zaufanie do organów spółki, np. oszustwa finansowe, niesporządzenie prawdziwych sprawozdań (art. 297 k.k.), czy zatajanie informacji przed wspólnikami. Ogólnie, kodeks karny przewiduje zakazy dla wielu przestępstw przeciwko mieniu i obrotowi gospodarczemu (rozdziały XXXV–XXXVII Kodeksu karnego).
Wspólnik lub członek zarządu mogą też popełnić przestępstwa przeciwko innym wspólnikom, np. oszustwo przy zawieraniu umów między sobą, przekroczenie uprawnień głosowania czy korupcję wewnętrzną (np. łapówki za udzielenie zgody na dane działanie). Jednak najczęściej spór toczy się wokół mienia spółki – to ono jest bezpośrednio zagrożone. Przykładowo, właściciel firmy wniósł zaufanie i środki do spółki, a drugi wspólnik nadużył tej roli i przejął je na własny użytek (przywłaszczenie środków spółki), co stanowi przestępstwo na szkodę spółki.
Musimy być również przygotowani na to, że postępowania karne będą wszczynane również wobec nas. Jak zostało bowiem wskazane we wstępie każdy ze wspólników pozostających w konflikcie będzie działał na własne konto. Każdy wspólnik (lub uprawniony przedstawiciel spółki) może zgłosić podejrzenie popełnienia przestępstwa do policji lub prokuratury. Dotyczy to zarówno działaczy spółki, jak i innych wspólników. Prokuratura ma obowiązek podjąć działania, jeśli czyn wypełnia znamiona przestępstwa ściganego z urzędu. W praktyce zawiadomienie wspólnika często dotyczy przestępstw takich jak oszustwo, przywłaszczenie czy nadużycie uprawnień – organy prowadzą wówczas dochodzenie na podstawie przedstawionych informacji.
Gdy przestępstwo popełnione przez wspólnika wyrządza bezpośrednio szkodę innemu wspólnikowi lub gdy wspólnik chce uczestniczyć w postępowaniu karnym (np. gdy sam jest świadkiem lub pokrzywdzonym w znaczeniu formalnym), może występować jako oskarżyciel posiłkowy. Nadaje to mu uprawnienia strony procesowej – może zgłaszać dowody czy zaskarżać decyzje procesowe związane z dochodzeniem jego praw. Jednak w przestępstwach na majątku spółki („mienie spółki”) głównym poszkodowanym jest sama spółka, a nie pojedynczy udziałowiec, co może ograniczać bezpośrednią rolę poszkodowanego wspólnika. Niezależnie od ścigania karnego, poszkodowany wspólnik czy spółka mogą wszcząć postępowanie cywilne o naprawienie szkody (odpowiedzialność kontraktowa lub deliktowa), unieważnienie bezprawnych decyzji (np. sprzecznych z umową spółki), czy odzyskanie bezprawnie rozporządzonych udziałów. Postępowanie cywilne bywa uzupełnieniem działań karnych – zwłaszcza gdy z uwagi na charakter sprawy ściganie karne jest trudne lub niemożliwe (np. z powodu przedawnienia przestępstwa).
Podsumowanie – Rozwód w spółce
Konflikt między wspólnikami może przerodzić się w sprawę karną, gdy dochodzi do wyprowadzania majątku spółki, oszustw lub nadużyć na szkodę firmy. Obok postępowania karnego (lub kilku) mogą toczyć się postępowania cywilne, dotyczące działania spółki (np. stwierdzenie nieważności uchwały) lub o roszczenia odszkodowawcze.
Niniejszy artykuł nie ma na celu nastraszyć wszystkich wspólników spółek w Polsce czy też wywołać popłochu wśród członków zarządu. Należy jednak omawiane kwestie traktować z wymaganą dojrzałością. Prowadzenie spółki to nie tylko analiza rynku, prowadzenie księgowości czy dywidendy. To również branie pod uwagę tego, że nie zawsze będzie nam się układać z innymi wspólnikami.
Wiele innych przydatnych treści znajdziesz tutaj: PUBLIKACJE